Միշտ ու մշտապես արդիական

Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտ և զինակից, մեծանուն իմաստասեր Եզնիկ Կողբացին հայագիր դպրության սկզբնավորողներից և նվիրյալներից մեկն է: Նրա կյանքի և գործունեության մասին քիչ բան է հայտնի: Մոտավոր հաշվարկներով, նա ծնվել է 380-ական թվականներին, Արարատյան աշխարհի Կողբ գյուղում, որտեղից էլ ստացել է իր մականունը` Կողբացի: Եզնիկը սկզբից ևեթ հոգևորական է եղել, աշակերտել է իր մեծանուն ուսուցչապետին` հայոց գրերի արարչին, հմտացել է ինչպես ասորական, այնպես էլ հունական դպրությունների ու լեզուների ուսումնասիրության մեջ: Կողբացին, լինելով ժամանակի ականավոր ուսումնական գործիչներից մեկը, բեղմնավոր կերպով զբաղվել է թարգմանչական ու խմբագրական գործունեությամբ:
Ըստ Կորյունի վկայության, հայ դպրության երկու ռահվիրաները` Մաշտոցն ու Սահակը, պատասխանատու հանձնարարություններով ուղարկում են Եզնիկին ասորական դպրության խոշոր կենտրոն Եդեսիա քաղաքը, որպեսզի նա տեղում թարգմանություններ կատարելով հայերենի վերածի ասորաց հոգևոր հայրերի ավանդույթներն ու վարքագրությունները ամփոփող երկերը: Այդ մասին վկայություններ է թողել նաև պատմահայրը` Մ. Խորենացին: Եդեսիայում թարգմանական առաքելությունը հաջողությամբ ավարտելուց հետո Կողբացին և նրա զինակից Հովսեփ Պաղնացին անցնում են Կոստանդնուպոլիս, ուր առավել կատարելագործվում են հունարենի և արվեստների ուսումնասիրության մեջ:
Հայ մատենագիտությունը համոզված է, որ Եզնիկ Կողբացին ոչ միայն հմուտ պարսկագետ, հունագետ և ասորագետ էր, այլ նաև եբրայագետ, այլապես նրան չէր հանձնարարվի այնպիսի պատասխանատու մի գործ, որպիսին էր «Աստվածաշնչի» հայերեն թարգմանության խմբագրումը և համեմատումը ասորերեն և հունարեն բնագրերի հետ:
Եզնիկ Կողբացու գործունեության բարձրակետը հանդիսանում է նրա տեսական- փիլիսոփայական երկը` «Եղծ աղանդոցը», որով նա հայ իրականության մեջ հանդես է գալիս որպես խոշոր տեսաբան մտածող և աստվածաբանության կարկառուն հեղինակություն:
Վերոնշյալ աշխատությունը հեղինակվել է Վարդանանց պատերազմի նախօրյակին։ Դրա անհրաժեշտությունը շատ էր զգացվում և կարևորվում այդ տագնապալից ժամանակաշրջանում: Պետք է հիշել, որ 440-ական թվականների կեսերին և վերջերին Հայաստանում առկա հասարակական-քաղաքական մթնոլորտը այնքան թեժացած ու անհանգստացնող էր, որ հարկավոր էր գաղափարական և հոգևոր առումներով ևս ժողովրդին նախապատրաստել դիմագրավելու ահագնացող վտանգներն ու մարտահրավերները:
Բացի այդ, անկարելի է չմատնանշել այն իրողությունը, որ այդ ժամանակ երկրում աշխուժացել էին նաև ամեն կարգի աղանդներն ու հերձվածները, քրիստոնեական ուսմունքից խոտորված բազմերանգ ուղղվածությունների կրողներն ու կողմնակիցները:
ՈՒստի անհրաժեշտ էր գաղափարաբանական-փիլիսոփայական բարձր մակարդակով հակահարված տալ և մերկացնել վերջիններիս, ցույց տալ նրանց հոգևոր սնանկությունը և տգիտությունը: Ահա այս ամենի հաշվառումով ու հանրագումարով ծնվեց, լույս աշխարհ եկավ «Եղծ աղանդոց»-ը, որի հեղինակը նաև ազգային-ազատագրական շարժման ակտիվ մասնակիցներից էր: Բավական է նշել, որ Եզնիկ Կողբացու անունը հայ մատենագրության մեջ հիշատակվում է Եղիշեի «Վասն Վարդանա և հայոց պատերազմին» աշխատության էջերում` 449 թվականին Աշտիշատի հանրահայտ ժողովին մասնակցած բարձր հոգևորականության այլ ներկայացուցիչների հետ: Իսկ վերոնշյալ ժողովը բուռն ու կրակոտ քննում էր պարսից արքունիքից ուղարկված չարագուշակ նամակը, որով հայ ժողովրդին առաջարկվում էր հրաժարվել քրիստոնեությունից և ընդունել զրադաշտականությունը:
Սակայն զրադաշտականությունն այլևս տեղ չուներ հայ հասարակության առաջնորդող խավի համար, քանզի մեծ տեսաբան ու մտածող Եզնիկ Կողբացին յուր աշխատությամբ հիմնավոր, սպառիչ կերպով տվել էր զրադաշտականության դրույթների քննադատությունն ու հերքումը:
Անտարակուսելի է, որ «Եղծ աղանդոց»-ը հանդիսացավ հայ ազգային-ազատագրական պայքարի հոգևոր-բարոյական հռչակագիրը: Կողբացին սույն աշխատությունը հեղինակելիս գլխավորապես նպատակ է ունեցել պաշտպանելու հայկական ու հայաստանյան հոգևոր-բարոյական իրականության տիրույթները հերձվածողական-աղանդավորական տարբեր կարգի և բնույթի հարձակումներից, այդ պատճառով էլ երկի շարադրանքը գերազանցապես ստացել է հակաճառության և հերքումների բնույթ: Նրա օգտագործած գլխավոր աղբյուրը Աստվածաշունչն է, որից բավական հաճախ է վկայակոչումներ կատարում: Կողբացին հատկապես խիստ ու հետևողականորեն քննադատում է զրադաշտական կրոնի դոգմաները, ցույց տալով զրադաշտականության բոլոր թերի կողմերն ու հակասությունները: Մեծ մտածողը նաև անդրադառնում է հույն իմաստասերների տեսություններին` հեթանոսական աստվածների ջատագովության առնչությամբ և մանրամասն ցույց է տալիս վերոնշյալ տեսությունների սնանկությունը:
Նա խիստ քննադատական հարվածն ուղղում է զրադաշտական կրոնի երկվության (դուալիզմ) դեմ, քանզի պարսկական կրոնը, ընդունելով չարության և բարության աստվածությունների համատեղ գոյությունը, հանգում էր նաև նյութի ինքնուրույն լինելու ընդունմանը: Իսկ այդ դրույթը արմատապես հակասում էր քրիստոնեական միաստվածության գաղափարին:
Հայ մեծ մտածողը, անդրադառնալով չարության և բարության փոխհարաբերություններին, չարիք է որակում բոլոր այն գործողությունները, որոնք մարդկանց համար վնասակար հետևանքներ են ունենում, իսկ ավելի գործնական հարթության վրա դնելով հարցադրումը, համոզմունք է հայտնում, որ հայ ժողովուրդն իր բոլոր ուժերի նպատակասլաց համախմբման դեպքում կարող է հաղթահարել զրադաշտականության պարտադրման սպառնալիքը: Ահա այս կետում է, որ Կողբացին հանդես է գալիս որպես ճակատագրի բացասական ազդեցությունների դեմ ակտիվ պայքարի նախաձեռնող, որով և վարակում է իր ժամանակակիցներին ու հետագա սերունդներին:
Եզնիկ Կողբացու, ինչպես և հայ եկեղեցու ու գիտության մյուս սուրբ նվիրյալների` Մեսրոպ Մաշտոցի, Մովսես Խորենացու, Սահակ Պարթևի, Եղիշեի, Դավիթ Անհաղթի, Անանիա Շիրակացու, Գրիգոր Նարեկացու, Ներսես Լամբրոնացու, Գրիգոր Տաթևացու ստեղծագործական անսպառ ժառանգությունը դարեր շարունակ նպաստել է հայ ժողովրդի ներքին և արտաքին ինքնուրույնության պահպանմանը և հոգեկան բարձր ու բյուրեղյա կերտվածքի ձևավորմանը: Հինգերորդ դարի հայ մեծագույն փիլիսոփա-մտածողի «Եղծ աղանդոց» աշխատությունը հայ սերունդների համար միշտ էլ մնացել է օրակարգային, երբեք չխամրելով ու չկորցնելով իր արդիական կենսատու նշանակությունը:

Արմեն ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ
Պատմական գիտություններ թեկնածու

Մեկնաբանություններ